Canlıların bir içi bir de dış çevresi vardır. Çok hücreli organizmalarda iç ortam, hücrenin içinde bulunduğu ortam yani doku sıvısıdır.
Canlılığın devam ettirilebilmesi için iç ortamdaki şartların dış ortamın değişkenliğine karşın oldukça sabit tutulması gerekmektedir.
Homeostazi ve vücut fonksiyonlarının canlının ihtiyaçlarına göre yapılabilmesi için bir takım düzenleyici kontrol sistemlerine ihtiyaç vardır.
Hayvanlarda sinir sistemi ve endokrin sistem olmak üzere iki iç haberleşme ve düzenleme sistemi bulunur.
Sinir sistemi nöron denen özelleşmiş hücrelerle yüksek hızda sinyal iletimi yaparken ( elimizi bir alevden çekmek gibi ani tepkiler ), daha yavaş haberleşmeler ( erkek ve dişi cinsiyet arasında farkların belirginleşmesi, kelebeğin gelişim süreçleri v.b ) endokrin sistem tarafından sağlanmaktadır.
Sinir sistemi elektrokimyasal yolla sinyal iletimi yaparken, endokrin sistem hormon denen özel maddeler üreterek düzenleme işinde görev alır.
Hormonların üretimi, kan yoluyla hedef doku ya da organlara taşınması ve etkinliği sona erdiğinde yıkılması zaman gerektiren süreçler olduğundan endokrin sistem çok daha yavaş etkinlik göstermektedir.
Genel olarak basit prokaryotlardan insana kadar tüm canlılarda sinir sisteminin birbiriyle örtüşen 3 temel işlevi vardır. Bunlar;
- Duyu girdisi ( uyarının fark edilmesi ve iletilmesi )
- Bütünleştirme
- Motor çıktısı
olarak değerlendirilebilir.
Duyu reseptörleri ( örneğin gözdeki fotoreseptörler ) vücut içi ve dışından bilgi toplar ve oluşturulan bu duyu girdisini bütünleştirici merkeze iletir.
Bütünleştirme, girdinin yorumlanıp vücudun uygun tepkileriyle birleştirildiği dönemi ifade eder. Bütünleştirmenin büyük bir kısmı merkezi sinir sisteminde yapılır ve omurgalılarda beyin ve omurilikten oluşmuştur.
Motor çıktısı süreci ise bütünleştirme evresinde oluşturulan uygun cevabın efektör kas ya da bez hücrelerine iletilmesi işlemlerini kapsar.
Örneğin, elimizi sıcak bir cisme dokundurup hızlıca çekmemiz olayında bu süreçleri anlamak daha kolay olacaktır.
Çok hücrelilerde bu evrelerin her biri için özelleşmiş hücreler mevcuttur. Ancak tek hücreliler sinir hücreleri olmadan bu evreleri gerçekleştirirler. Bu canlıların hücre zarı üzerinde uyarıyı alan reseptör proteinleri vardır.
Paramecium’daki siller sitoplazmada uzanan çok ince sinir telcikleri ile birbirlerine bağlamış vaziyette bulunmakta ve bu sayede sillerin koordinasyonu sağlanmaktadır. Bu yapı sinir sisteminin ilkel bir taslağı olarak kabul edilebilir.
Çok hücreli hayvanlardan süngerlerde sinir hücreleri oluşmamıştır.
Bu canlılarda uyarılar hücreden hücreden kimyasal yolla iletilerek canlının tepki vermesi sağlanır.
Sinir sisteminin en basit şekline sölenterlerde rastlanmaktadır.
Nöron olarak adlandırılan özel sinir hücrelerinin oluşumu ilk kez sölenterlerde görülmektedir.
Bu canlıların sinir sisteminde merkezi bir kontrol yoktur. Sinir hücrelerinde akson ve dendrit gibi özel uzantılar oluşmamıştır.
Alınan uyarımlar sinir hücreleri boyunca iletilir.
Vücudun herhangi bir noktasından alınan uyartı tüm vücutta tepki oluşmasına yol açar.
Uyartılar sinir ağı boyunca azaltılarak iletilir.
Bu tip sinir sistemine ağsı ya da diffus sinir sistemi adı verilir.
Sinir ağları Hidra’nın sinir sisteminin tamamını oluştururken, gelişmiş yapılı bazı canlıların da değişik vücut kısımlarında varlığını sürdürür. Örneğin insanın bağırsak duvarında peristaltik hareketlerin düzenlenmesinde görev alan sinir ağları gibi.
Yassı solucanlarda, sinir ağına ek olarak vücudun iki yanında birer sinir kordonu bulunur.
İki sinir kordonu birbirine enine bağlarla bağlandığı için bu tip sinir sistemine ip merdiveni sinir sistemi adı verilmektedir.
Planarya’nın baş tarafında sinir kordonlarının ucunda sinir hücrelerinin gövdelerinden oluşan sinir düğümleri yani ganglionlar bulunur.
Bu ganglionlar canlılar dünyasında görülen ilk beyin olarak kabul edilmekte bu durumda ilk merkezi sinir sistemi oluşumuna yassı solucanlarda rastlanmaktadır.
Halkalı solucanlarda da baş bölgesinde beyin görevi yapan bir çift ganglion bulunmaktadır.
Buradan çıkan bir çift sinir kordonu kaynaşmış vaziyette ve her halkada ganglionlar oluşturarak karın bölgesinde uzanır.
Her halkadaki gangliondan çıkan sinirler vücuda dağılır.
Böceklerdeki sinir sistemi, halkalı solucanlardakine benzemekle birlikte daha gelişmiş bir yapı kazanır.
Böceklerde toprak solucanından farklı olarak merkezî sinir sistemi belirginleşmeye başlar ve baş kısmındaki gangliyonlar daha büyük olup beyin görevi yapar.
Karın tarafında bulunan sinir kordonu üzerindeki ganglionlar birbirinden bağımsız iş görür.
Her segmentte bir ganglion yani bir çeşit sinir merkezi bulur.
Alınan uyartılar en yakın gangliona iletilir. Başı kopan sineklerin yürüyebilmesi ya da arının sokması bu sebeptendir.
Ayrıca böceklerin ışık, koku, tat, dokunma gibi duyuları algılayan organları gelişmiştir.
Sonuç olarak ip merdiveni sinir sistemi halkalı solucan ve böceklerde de devam etmektedir.
PDF DOSYASI İÇİN
