Fenotipik Eşey Belirlenmesi
Çevresel koşulların bireyin cinsiyetini belirlemesi olarak tanımlanabilir.
Bu durumun en güzel örneği bir deniz solucanı olan Bonellia viridis türünde görülür.
Bu türün dişi bireyleri 45 – 50 cm büyüklükte olurken, erkekler birkaç milimetre boyundadır.
Larvanın erkek ya da dişi olarak farklılaşması, gelişme ortamına bağlıdır.
Larva serbest olarak gelişirse dişi, ana vücudu üzerinde tutunarak parazit olarak yaşamını sürdürürse erkek olur.
Bu durumda ana canlının oluşturduğu dişilik hormonlarının etkisi vardır.
Bu hormon, dişilik genlerini baskılayarak üzerinde tutunan canlının parazit bir erkek olmasını sağlar.
Erkek birey, sadece sperm oluşturabilecek yetenektedir ve serbest halde yaşamını sürdürebilecek organlardan yoksundur.
Fenotipik eşey belirlenmesinin bitkilerdeki en tipik örneği ise, Arisaema japonica bitkisinde görülür.
Bu bitkide köklerdeki yedek besin maddesi fazla ise bitkide dişi çiçekler, besin maddesi az ise erkek çiçekler açar.
Yaşam Sürecine Göre Eşeyin Belirlenmesi
Halkalı solucanların bir türü olan, Ophryotrocha puerilis türünde eşey, yaşam sürecine ve bireyin sahip olduğu halka sayısına göre belirlenir.
Segmentleri az olan genç bireyler erkek iken, zamanla segmentleri çoğalan bireyler dişi olur.
Dişi bireyler kesilerek segment sayısı azaltılırsa erkek bireyler gelişir.
Canlıların büyük çoğunluğunda ise eşey, genotip tarafından belirlenir.
Kromozomlarla Eşey Belirlenmesi
XX – X0 durumu
Böceklerin pek az bir kısmında ( çekirge ve ağustos böceği ) Y kromozomu bulunmaz.
Örneğin, çekirgelerde dişideki kromozom sayısı 24, erkekteki kromozom sayısı 23’tür.
Bu durumda, dişi birey 11 + X genotipine sahip yumurtalar oluştururken, erkek bireylerde 11 + X ve 11 + 0 genotipinde spermler oluşturulur.
Döllenme neticesinde 22 + XX olan bireyler dişi, 22 + X0 olan bireyler erkek olmaktadır.
Haploid – Diploid durumu
Bal arılarında eşey, canlının sahip olduğu kromozom takımı sayısına göre belirlenir.
Erkek bireyler haploid, dişi bireyler ise diploiddir.
Arı ve karınca türlerinin çoğunda eşey kromozomu ( gonozom ) bulunmaz. Dişiler döllenmiş yumurtadan geliştikleri için diploidtirler. Erkekler döllenmemiş yumurtalardan gelişirler ve babaları olmadığı için haploidtirler.
ZZ – ZW durumu
Bazı hayvan gruplarında ( kelebekler, sürüngenler, bazı balıklar ve kuyruklu amfibilerde ) aynı gonozoma sahip bireyler ( ZZ ) erkek, farklı gonozomlara sahip bireyler ( ZW ) dişidir.
XX – XY durumu
Hayvanların büyük kısmında dişiler, yapısal ve işlevsel olarak aynı olan bir çift kromozom ( X ) taşır.
Erkekler ise, X kromozomunun yanında yapısal ve işlevsel olarak X kromozomundan farklı ve oransal olarak daha küçük Y kromozomu taşırlar.
Bu durumda dişiler homogametik ( XX ), erkekler ise heterogametiktir ( XY ).
